email contacto: awgaliza83@gmail.com

ROSALIA DE CASTRO, UM NOVO ENFOQUE.

 Poderia ser Rosalia de Castro, wagneriana?



Para Macarena Vigo, na lembranza das nosas sinceras conversas rosalianas, lembras? Entre unha certa coruñesa e unha outra compostelá...Con mais que agarimo rosalián e padronés.
 
X. Carlos Rios

 
 




Adivínase el dulce y perfumado
        calor primaveral;
los gérmenes se agitan en la tierra
con inquietud en su amoroso afán,
y cruzan por los aires, silenciosos,
átomos que se besan al pasar.

Hierve la sangre juvenil, se exalta
lleno de aliento el corazón, y audaz
el loco pensamiento sueña y cree
que el hombre es, cual los dioses, inmortal.
No importa que los sueños sean mentira,
        ya que al cabo es verdad
que es venturoso el que soñando muere,
infeliz el que vive sin soñar.

¡Pero qué aprisa en este mundo triste
        todas las cosas van!
¡Que las domina el vértigo creyérase!
La que ayer fue capullo, es rosa ya,
y pronto agostará rosas y plantas
        el calor estival.

En las orillas del Sar, ediz. 1909

           Dicer que Rosalia era wagneriana ou se estivo en contacto coa corrente estética wagneriana, se escoitou algunha vez ao Mestre é muito dicer, eu nunca lin nada de Rosalia (cartas, obra literária, textos biográficos, etc) onde directamente ou indirectamente dixese nada de Wagner, si algo sobre Beethoven, e creo relembrar que algo tamén de Mozart e Bellini. Pero como xa o saben de abondo os nosos leitores, wagnerismo non é só música. Iso si, e se de música falamos, Rosalia non era de todo allea a este respeito, e estudou piano en Santiago de Compostela, sabendo que tamén tocaba harpa, flauta, guitarra (á “inglesa”), bandúrria, o citado piano e o harmónio.
Nos anos desa formación compostelá, terá sen dúbida protagonismo a vontade da sua nai Teresa de Castro (apelido do cal sempre estivo orgullosa pola fidalguia e feitos dos antepasados que lia e lembraba) Abadia, por levar á sua filla a un centro educativo de prestíxio en Santiago de Compostela, como era o Liceo de la Juventud e o instituto de educazón “Económica”, onde aprende a música que sabemos coñeceu, estudando ali tamén francés, debuxo, música (o artigo de X. Filgueira Valverde neste aspeto mais que significativo; 1986), declamazón e teatro. Entre os seus compañeiros e ambientes de escola estaban xa o mesmo Eduardo Pondal e Aurélio Aguirre.
            Teimamos na idea de facer do título interrogativo, maiéutico do noso artigo, algo motivador e descobridor desde o leitor cara a nosa poetisa, considerando se esta podería ser unha perfeita wagneriana no sentido mais fundo da verba. Comezamos por dicer, mais unha vez coa maiéutica axustada, que se chegar coñecer algunha vez ao mestre, atoparia-se abraiada da sua obra, tanto estética como conceptualmente. Mesmo asi se alguén lle falase da mensaxe wagneriana na sua casa de Padrón, no Pazo do Arretén iriense ou na de Santiago, non sei como reaccionaria...Este é o obxectivo deste artigo: ver até que ponto un pensamento como o wagneriano pode ser traducido saltando-se os moldes e as barreiras do tempo e das correntes de opina.
            A Castro, cronoloxicamente, era contemporánea de R. Wagner (1813-1883) e por dous anos, Rosalia, que morre bastante nova (1837-1885), sobrevive a Wagner. Pero Galiza, e o seu mundo cultural, ainda mais daquela, era pobre, como, en parte, o segue a ser hoxe: “provincias”, e embora Rosalia viaxou pola península adiante e estivo presente nas tertúlias que anunciaban as novas do mundiño cultural, este era por riba de todo, literário, alleo ás viaxes por Euopa, moi difíceis daquela. E neste eido, e se de alemáns temos que falar, e das influéncias que en Rosalia pudesen provocar, non foron poucas estas nos románticos desas terras, comezando por Goethe, Heine, e sobretodo Hölderlin. A nosa escritora nacional por antonomásia estaba entrando xa nun romantismo comprometido, existencial.
            Un dos pilares mais firmes do pensamento wagneriano é o romantismo; o espírito romántico; e aí xa vai encaixando mellor a personaxe: a soa situazón cronolóxica de Rosalia e o seu tempo (romantismo “seródio”) non se poderá nunca desprezar, asi como a profundidade e trascendéncia da sua obra e mensaxe: “...Rosalia ten un posto antre os poetas filosóficos, xa que a misión destes non é escribir tratados filosóficos como Empédocles, senon facer poesia sobre temas trascedentes” (Carvallo Calero, Estudos rosalianos; 1979). Frivolidade, pouca.
            Hai moitas clases de romantismo: O romantismo superficial, o da “arte pola arte”, o romantismo político e literário, revolucionário, físico ao mesmo tempo que individual, de clara tendéncia ás ideas da Revoluzón Francesa (como Lord Byron), e finalmente, o romantismo intimista, que mesmo non se poda aliñar a nengunha tendéncia política concreta (ainda que o poderian facer, por exemplo nun ben entendido “nacionalismo”), é tamén un romantismo comprometido, é aí onde poderíamos vencellar a Beethoven e a sua Novena Sinfonia, á Quinta de Mahler até as magnas obras de Bruckner. A este derradeiro fato pertence, ao meu ver Rosalia, a autora dos CantaresFollas NovasEn las orillas del Sar, ou a sua obra de prosa, Flavio, mesmo Las Literatas, etc.
            Tentar demostrar o pensamento wagneriano en Rosalia é falar de toda a sua vida e obra, cos seus evidentes riscos, por iso, insisto, o noso exercício de interrogazón metódica e tendo como telón de fundo un amor profundo, que avanzamos, da escritora á música, eis esta carta de Murguia a Don Casto Sampedro, xuño de 1913:
"Rosalía tocaba la guitarra inglesa antes de casar y como yo aborrecía dicho instrumento y élla se puso del parto de Alejandra delicada de salud, lo abandonó (...) En 1870, nos fuimos a Simancas, de allí volvimos a La Coruña, en donde estuvimos hasta el 1876 (sic), que volvimos a Santiago, en donde después de comer se ponía mi mujer a tocar un instrumento que no sé cómo [se] llama, que es tal un pequeño piano, y como no sabía leer la solfa, pero era una gran música, tocaba lo que se le ocurría, concluyendo siempre por la Alborada porque sabía que era lo que más me gustaba".
E é o mesmo Murguia no seu prólogo á hora de atinxir a clara relazón entre poesia e música, que mencionaremos mais algunha vez, na edizón de 1909 de En las Orillas del Sar, quen de afirmar :
“Los antiguos bardos unían al don de la poesía el de la música. Nadie dirá que Rosalía haya hecho otro tanto, mas yo afirmo que si hubiera querido, le sería fácil. Era un temperamento por entero musical. De haber tenido una educación a propósito, hubiera sido una tan gran compositora como fué gran poeta. A semejante condición debió sin duda que, sin intención — y no como un motivo de simple técnica—, obedeciendo tan sólo a la cadencia, que era en ella una facultad dominante, hubiese sido la primera en España a romper con la métrica usual en su tiempo”.
 
1. O PRÉ-NACIONALISMO.
            Entendendo ben o que é o nacionalismo, non se pode dicer que Rosalia fose unha nacionalista comprometida, nen se pretende, porén si que deixou un esquelete cheo de dúvidas e perguntas á conciéncia galega e española do intre e da actual: Galiza é unha nazón de seu, histórica e latexante de alma. Cúmpre, agora luitar (desde a “ideoloxia cultural”, por suposto) por ela. É como se ela nos dixera: “Galiza sofre, as suas xentes campesinas e emigrantes sofren, a xente do mar sofre, a miña alma sofre. Galiza merece un destino mellor; eu non che son politica, non servo, eu só podo dicer, luitar, berrar coas miñas únicas armas, que son poucas, os versos e a miña caneta unicamente. A vós, galegos do porvir deixo-vos o futuro, eu xa fixen algo por el”.
            Fixo muito por nós, pois nos deu unha conciéncia, un deseño da alma galega, intrínseca, unha dimensión do noso inconsciente colectivo que ainda hoxe nos abraia. E daí o interese polo povo (moi novedoso, inovador, atrevido), daquela atobado endetrás do castelán imperante ao cal ela tamén se teria que render, polos seus problemas mais graves: como a emigrazón, o rexeite do mundo de face ao home galego, moi humilde e campesino, perdido no mundo traballo arredor de España e do mundo. Rosalia, ve-se claramente na sua poesia, quere facer xustiza; de elevar o povo galego, dando-lle cultura e saber, dando-lles unha comunidade de homes semellantes, facer homes fortes e non vellos e nenos abandonados.
            Wagner era un nacionalista alemán, na mesma época exactamente que a coeva Rosalia, teimou por un nacionalismo cultural, única idea capaz de crear solidariedade a un povo, un Volkgeist como ben anunciaban Beethoven e Weber e que rematará por conceber Richard Wagner. A este futuro está vencellada Galiza.
 
2. FEMINISMO E FEMINIDADE.
            Din as feministas actuais que a padronesa era algo mais (muito mais diria eu) cunha chorona e que non deberia ficar aí. Pois claro que non, pero iso non fai falta que se diga señorinas, e falando das feministas (claramente marxistas, todo hai que dicé-lo) que manipulan o tema taxativamente, din elas, que Rosalia era feminista e pré-marxista (sic). Aqui haberia muitísimo que falar. Eu diria, ante todo, que Rosalia era unha feminista moi profunda (cousa que non o son todas as feministas, de corrente claramente materialista) entendendo por isto un ir mais aló do matrimónio burgués, da própria persoa, xogando o paradigma de muller, un papel mais importante e activo na sociedade na cal lle tocou viver: sempre se saca á xente do seu contexto, pero para non contradicer o dito e collendo a tixola polo mango, Rosalia tivo fillos, sofreu muito por eles, era unha muller comprometida cun deber de fidelidade a marido e família. O demáis son miolos de mala testa. No homenaxe (prólogo de En la orillas del Sar) que Manuel Murguia fai á sua dona e escritora, se nos di:
“[Rosalia] Hallábase contenta en la soledad de su casa, tranquila en sus medianías, satisfecha viendo crecer a sus hijos y siendo con ellos dichosa (...) Igual a aquellas puras almas de mujer que en la soledad del claustro y en el rigor de las auteridades dejaron al mundo el perdurable ejemplo de su santidad, dejó ella entre los suyos el de su valor para soportar las amarguras (...) La muerte la hirió en la plenitud de su vida, cuando libre al fin de los cuidados del para ella dulcísimo yugo de la crianza de sus hijos, podía prometerse un descanso. Boa te fia quen seus fillos cria, dice el adagio gallego, y en verdad que nadie podía decirlo como ella, pues todo su amor, todo su cuidado, todos sus afanes puso en la crianza de aquellos hijos de su corazón, quienes no la dejaban un momento libre para otra cosa ¡Santo ministerio, ocupación amorosísima! (...) No sabían siquiera cuán nobles, cuán gloriosas facultades se extinguirán al morir aquella en quien puede decirse que estuvieron representadas todas las grandes cualidades de la mujer gallega”. Manuel Murguia, prólogo “Rosalía de Castro” na segunda edizón de En las Orillas del Sar, 1909.
            O feminismo verdadeiro da Castro é a feminidade creativa para coa sua familia e marido, compatíbel na medida que a forza criadora positiva poda realizar para coa muller que posúe cualidades artísticas. Aí é onde hai que atopar á nosa escritora: o amor a Galiza (ponto de vista feminino), á natureza, aos páxaros (con toda a sua simloloxia, importantísima, para nada superficial), á família e aos seus cinco fillos. Cúmpre, iso si, cubrir e tinxir todo isto, cunha vida dura, de doenzas e chea de soedade, tomada cunha vontade de ferro, como as verdadeiras mulleres e homes, que só uns poucos as saben afrontar: os berros, tamén a negra sombra do siléncio. A diferenza doutra das nosas autoras paisanas, a condesa Emília Pardo Bazán (esta si que determinada wagnerina de seu), Rosalia de Castro asume a responsabilidade familiar por riba dos intereses (os que sexan) intelectuais: simplemente, non lle atraian os loureiros...e mesmo asi, triunfou no mundo das letras. Labor titánico, meritório sen dúvida.
            E sigamos anotando os paralelismos: Minna, Senta, Elisabeth, Wesendonk, a própria Cósima....
 
3. A LIBERDADE, O DESTINO.
¡Oh, no quiero ceñirme a las reglas del arte! Mis pensamientos son vagabundos, mi imaginación errante y mi alma sólo se satisface de impresiones.
Jamás ha dominado en mi alma la esperanza de la gloria, ni he soñado nunca con laureles que oprimiesen mi frente. Sólo cantos de independencia y libertad han balbucido mis labios, aunque alrededor hubiese sentido, desde la cuna ya, el ruido de las cadenas que debían aprisionarme para siempre, porque el patrimonio de la mujer son los grillos de la esclavitud.
Yo, sin embargo, soy libre, libre como los pájaros, como las brisas; como los árboles en el desierto y el pirata en la mar.
Libre es mi corazón, libre mi alma, y libre mi pensamiento, que se alza hasta el cielo y desciende hasta la tierra, soberbio como el Luzbel y dulce como una esperanza”. Lieders, 1858.
            Rosalia ama profundamente a liberdade (a persoal, a verdadeira), xa nos seus Lieders (a referéncia a ese modo poético alemán, heiniano, é mais que significativo no posíbel coñecimento musical e poético do legado cultural alemán en Rosalia...) deixa-o moi claro: ela é libre, como a gaivota e o pirata no mar, xoga co destino dos homes, como poucas mentes o saben facer: Flávio, ese home-libre inocente que se ve asulagado nun mundo que descoñece e no cal ten que sentir, amar, viver; logo virá a incomprensión, a frustrazón e o suicídio.
            Flávio é para mín, o “Sigfrido rosalián”: o home inocente que se enfronta ao destino, pero que no final perde a batalla, o Parsifal que descoñece o mal e o ben. Rosalia mata a Flávio, Wagner mata xustificadamente a Sigfrido, pero deixa vitorioso a Parsifal por esa unión con Deus. Rosalia ama a liberdade, pero ela sabe que non é libre. Nengún de nós somos libres. Unidade de liberdade e destino, diso trata a vida; Flávio era libre, pero o destino poderá con el se duvida.
 
4. A NOBREZA.
“No muy lejos de aquellos lugares, para ella sagrados al pie del “altivo Miranda”, se levanta la casa solariega de los Castro, en donde arraigó la noble estirpe de la cual procedía (...) ¿Quiénes habían sido los que desde lo alto del viejo palacio de la Arreten habían dominado sobre aquellos campos? Lo ignoraba. Sabía que era cosa suya y los ponía a su lado. Ajena a todo género de vanidades, esto le bastaba.
Aun sin ello, cuanto la rodeaba venía a cada momento á hablarla de sus horas felices y de lo que interesaba á su corazón. Recordándola las dichas pasadas y las penas que la atormentaban, unía en su memoria los gloriosos hechos de sus antepasados y el abismo de dolor en que había caído. Y pues aquellas soledades y hombres que las hacían fértiles las veía como cosa propia— en la conmiseración que la inspiraban—, vertía toda su alma. En tan gran piedad envolvió a cuantos sufrían en su tierra las inclemencias del cielo y las del infortunio”Manuel Murguia, prólogo “Rosalía de Castro” na segunda edizón de En las Orillas del Sar, 1909.
            Se Rosalia defendia ao povo é a un povo cunha cultura e etnia específica, o povo galego, via as cousas indirectamente e sempre na realidade de condizón de fidalga, iso si, de “segunda”, dada a orixe de ser filla do sacerdote José Martínez Viojo: Maria Rosalia Rita, filla de “padres incógnitos” e de fidalga de poucos bens, Maria Teresa de la Cruz de Castro y Abadía. Desde ese posicionamento social Rosalia tenta contemplar e “construir” un mundo que ela sempre anceiaba: un mundo cheo de solidariedade cos demais, unha orde onde a tradizón das xentes e a fala fosen o importante, un mundo novo, rexido por xentes nobres e sábias (como Platón concebia na República), luitadores e incansábeis, que souberan levar adiante a unha Galiza chea de buratos e ao asexo de mil perigos interiores e exteriores. Isto é o que eu vexo como mensaxe final da obra rosaliá, e sobretodo, en Ruinas. O sentido do nobre, do honor, do aristocrático, da incomprensón que o mundo de hoxe ten cara á persoa que se sae do normal, e que guarda ainda eses princípios xa esquecidos e que cúmpre volver a erguer. Bondade e nobreza deben ir xuntos da mao para tentar facer un mundo mellor. Como colofón, Rosalia admiraba aos cabaleiros medievais (entreles ao tamén poeta e guerreiro do s. XVI, Juan Rodríguez de Padrón, da casa Castro) e os seus ideais de honor, guerreiros e relixiosos.


5. A RELIXIOSIDADE.
         “¿Acaso no tuvo sus días de felicidad, sus rosadas auroras, la paz y olvido que diariamente pedía a Dios en sus oraciones? Sí, ciertamente. Sus hijos fueron para su corazón un supremo consuelo, aun cuando la llenaba de terror la idea de que pudiese llegar un tiempo en que tuviesen que sufrir como ella sufría. ¡Oh, esto no! Por lo demás, ingenua y confiada, puestas sus esperanzas en manos de Dios, y confiada en su infinita misericordia, nada la halagaba sino la paz de su casa. La misma gloria no la importaba. Los vanos ruidos del mundo se apagaban a sus puertas, no tan olvidadas como ella quería, ni tan ajenas al tumulto de la vida que no la trajesen temores y sobresaltos, pues nada la asustaba tanto como la posesión de una dicha inesperada (...) Poco tiempo antes, como quien une en un santo amor la memoria y los afectos pasados, quiso que se cantase una misa por todos ellos [señores de la tierra, sus antepasados, con sus servidores] en aquella iglesia solitaria — ella también ejemplo de lo pasajeras de las grandezas humanas —, y allá fué a oirla. Yo la vi marchar rodeada de todos sus hijos, por la vía inundada de sol, de paz y de la hermosura de que están llenos unos campos que amó como si le hubiesen tocado en herencia. Al salir del templo besó una sepultura y con ella cuantas en el atrio encerraban algo suyo, y entró después en su casa contenta porque había orado por los que tenían en su corazón y eran de su sangre, derecho a sus plegarias. ”. Manuel Murguia, prólogo “Rosalía de Castro” de En las Orillas del Sar, 1909.
            A relixiosidade, se a entendemos dogmaticamente nas letras que sobre ela deita, era como algo de difícil domínio, “raro” e variábel para Rosalia, porén, necesitaba-a, pescudaba-a, tentaba chegar a ese contacto íntimo con Deus ou co alén das estrelas. Seria difícil subliñar: por medo, por soedade (esa sensazón que Rosalia descrebe como de paz e desacougo), por certo “temor” e defesa contra unha “Negra sombra” aparentemente todopoderosa... O que non se pode negar é ese espírito relixioso (o que di pouco de cara o ángulo manipulador de Rosalia desde o feminismo marxista) que habita en Rosalia, moi natural, nada dogmático e sobretodo, sincero (poemas de Na CatedralNo Craustro e O Moucho, de Follas Novas, por exemplo) e ás veces, inxénuo no verdadeiro sentido da palabra. Sobre esta especial relazón coa transcendéncia cumpriria un tratamento en profundidade que aqui non podemos desenvolver por extensa embora especialmente importante para compreender a trascendéncia da poetisa, mas iso ficará para futuras andainas na análise da obra lírica e narrativa.
 
6. O AMOR, O IDEALISMO, A BELEZA.
            Non se poden desamarrar estes tres podiums que son outro ponto vital do pensamento wagneriano e que a autora toma para si como un dos seus máis anceiados tesouros. Asi admiraba aos grandes amores, os amores idealistas, se cadra polo seu matrimónio que a fixo sofrer tanto (doenzas persoais, afastamento) con Manuel Murguia (este si que coñecia a Wagner) e cicáis por estar emarcada nese maravilloso movimento ideolóxico e cultural chamado romantismo, que din que é do século XIX, pero que eu coido que existiu decote na história europeia e ao mellor na universal. A fidalga de Padrón relaciona forzosamente a beleza figurativa coa Natureza, sempre na paisaxe da sua terra galega, pois é incapaz de outro tipo de “natureza” (contrapondo mesmo a sequedae e fealdade das “desertas” terras casteláns). Animais (preferentemente páxaros, fillos da liberdade), regos, fontes, montañas, vales, árbores (carvallo e enciñeira como perenemente sagrados desde os tempos antigos, celtas, ver poema Los Robles de En las orillas del Sar), choiva, pradeiras, campos salvaxes e roturados...é un sentido da natureza que conecta cun case único ideal de beleza horaciana que ela percebe como eterna, herdada e futuro dun sereno porvir. Eis un exemplo de Cantares gallegos (1863):


¡Qué reposo! ¡Qué luz...! ¡Qué garruleiro                      
brando cantar dos váreos paxariños                 
cando ó salir do sol polo quinteiro                    
douraba fontes, lagos e campiños!                  
¡Qué libre respirar...! ¡Qué placenteiro              
ir e vir dos cabirtos xuntadiños!            
¡Qué frescas, qué polidas, qué galanas            
iban co gando as feitas aldeanas!                    
Nunca o rumor do mundo corrompido,             
nunca da louca sociedá as vaidades,               
nin brillo dos honores fementido                      
foran trubar tan doses soledades.                    
Ceo azul, sol de amor, campo frorido,              
santa paz sin remorso nin saudades,               
horas que van mainiñas camiñando,                
tal alí tempo e vida iban pasando.

Rosalia falaba dun amor humano difícil de traballar, non sendo dada ao fácil sentimentalismo, atraida polo sentimento tráxico desta vida, o amor devén en austero, e se é tal, verdadeiro, este hai ser amor incondicional, cego, de fidelidade, e nada mellor que ler FlavioLa Hija del Mar (os ambientes son medievalizantes castelos, volkisch, tormentas, sentimentos fortemente dados), El primer locoRuinas, etc; é dicer, a sua prosa en castelán, xa que logo deixa ben claros os ideais ao iniciado, tipicamente rosaliáns.
 
7. GALIZA.
            Poden sobrar muitas palabras neste apartado. Rosalía ama con paixón á sua Pátria e Terra-Nai, Galiza. Amaba-a tanto que a trataba coma a unha persoa, tan delicada e duramente (a realidade) ao mesmo tempo que fixo dela unha filla, unha filla no seu maxín. Galiza é a musa á que ela lle canta. Grazas a ela, e namorada por ela, Rosalia escrebe. Teño pensado que existe un paralelismo evidente entre este amor de Rosalia para Galiza e o amor de Wagner con Wesendonk. É dicer, un amor totalmente idealizado, unha simbiose para facer obra de arte, entendendo a arte non como algo só estético, senon vivo e comprometido, a arte coma xeito de ser e viver: dunha banda sairon Cantares Gallegos e Follas Novas e doutra, Tristán e Isolda. Amor humano difícil, amor tráxico humano e da Terra, moi xunguido, unha simbiose da Alma colectiva, unitária dun povo como ninguén o soubo plasmar na estética, dun xeito tan trascedental e fusionador entre xentes e Terra.


8. ROSALIA WAGNER E AS FADAS.
            A breve vida de Johanna Rosalie Wagner Marbach (1803-1837), querida hermana de Richard Wagner, non deixa de ser unha feliz e preciosa coincidéncia co nome da nosa poetisa e a inspiradora dunha das primeiras óperas de xénio de Leipzig. Rosalia Wagner foi moi crítica coa primeiriza ópera Die Hochzeit (As Vodas, 1832) do seu irmao, que comezara a esbozar musicalmente desde decembro do 1832. É importante dicer que Rosalia como irmá maior, aconsellaba ao moi mozo Richard sobre o que escrebia e compuña, daí que o texto no lle gostase: sen a aprobazón de Rosalie, actriz recoñecida no Teatro Real da Corte de Leipzig, Wagner non será capaz de sacar adiante libreto (perdido, seguramente destruido) e partitura dunha obra hoxe inconclusa e nunca estreada. No libro autobiográfico do compositor, A Miña Vida (Mein Leben), sacamos as citas que sobre Rosalia Wagner sobrancean: “Dos de mis hermanas cultivaban la música en mi familia. Rosalía, la mayor, tocaba medianamente bien el piano, pero la segunda, Clara, estaba mejor dotada (...) poseía una voz extraordinariamente agradable y sensible”. Despois virá o protagonismo da irmá maior na xénese dunha mais inspirada ópera, As Fadas (letra e música de Richard, estreada en 1888, Munique, dirixida por Richard Strauss):
“Se termina la partitura de Las Hadas. La tierna solicitud de mi hermana Rosalía me dio ánimo para ello (...) mi hermana se comprometió a proporcionarme algún dinero, de suerte que, no siendo una carga para nadie, pude consagrarme enteramente a mi trabajo. Al cabo de algún tiempo, encontré una extensa carta que en aquella época dirigí a Rosalía. Los términos de esta misiva atestiguan el tierno y casi místico afecto que me unía a aquel gran corazón (...) Rosalía había comprendido que hubiera sido mi deseo obligarla a testimoniarme su gran amor hacia mí, pero jamás he sabido exactamente si el abrazo y el beso que me dio por haberle interpretado mi gran aria de “Ada” provenían de una emoción sincera o si simplemente debía achacarlos a su amable complacencia (...), no podía, por lo menos, engañarme respecto al celo que desplegó en llevar a cabo las gestiones necesarias del director de teatro Ringelhardt, del director de orquesta y del administrador, hasta obtener la seguridad de que mi obra sería próximamente presentada”. Richard Wagner en Mein Leben.
            A que pode vir a conto todo este tema da coincidéncia onomástica da galega e a alemá? Primeiro, a morte de Rosalie (outubro de 1837), xusto no mesmo ano do nascimento da compostelá (febreiro de 1837), chegando a ser coevas nesta pequena existéncia que é a vida, e segundo, porque teimudamente sempre que leo unha biografia do grande Richard, aparece a xoven Rosalia Wagner por todos os lugares, tocando o piano, cantando ou representando obras teatrais... como a de Castro. É todo moi persoal, ben o sei, e velaí unha pequena homenaxe á relazón que eu fago, atrevidamente, desde estas humildes letras a ambas Rosalias...
 
9. ROSALIA MAIS EU.
            Eu coñecín a Rosalia de Castro subindo unha longa encosta que unia unha aldeia do Pirineu catalán coa igrexa de Sant Climent de Tahull. Daquela eu non a coñecia muito, lera algo dela nos estudos e pouco mais. Alguén se meteu con ela, que non era galego. A miña reaczón foi un tanto inxénua, pero lle debo dar grazas a Deus tal maneira de ma apresentar pois mercé a iso hoxe coñezo a unha señorina chamada Rosalia; a miña reaczón, dicia, foi de me afrontar dialecticamente e duramente contra do que expresaba  aquelas cousas, seguramente sen coñecer (aínda menos ca min) a obra rosaliá. Eu era galego e o meu deber era defendé-la.
            Cando cheguei á igrexiña románica, rubín ó campanário: ali a vin, dende aquel outeiro, ao lonxe, por primeira vez a sua imaxe, toda vestida con saia galega, vermella e negra, camisa branca, dengue austero, pano na cabeza de flores amarelas, verdes e detalles interiores negros, cun fundo tamén vermello escuro. Ao lonxe, ela sobranceaba e londria no meu maxin. Foi unha experiéncia única. Cando voltei á Coruña, o primeiro que fixen foi ler e ler libros de Rosalia. A natureza presentou-ma sen mais, coa linguaxe do corazón e case diria do sangue.
            Grandes eran daquela os meus poetas favoritos: Machado, Novalis, Bécquer, pero ela gañou a todos, sen dúvida. Ela amostrou-me á Galiza na sua verdadeira dimensión, axudou-me a me sentir mais wagneriano,  compreender algo mais á miña nazón.
            Asi que xa saben, cando vexan un billete de cincocentas pesetas, xa extintas, miren algo mais co diñeiro e sobretodo lean a Rosalia, ainda que se de fundo pomos os Marmúrios da selva, de Richard Wagner, tampouco quedará nada mal, aseguro-llo.
            Non deixen de experimentar a relazón entre o wagnerismo e a obra rosaliá: Céltia, Xermánia e Gallaecia xunguidas por sempre nesa transcendéncia invisíbel aonde nos transporta a poesia e a arte. O exemplo final de todas estes “selos” de imaxes e palabras, ten-no a persoa e obra de Victor Said Armesto, profundo coñecedor e admirador da obra rosaliana ao tempo que grande wagneriano galego (mormente estudos do Tristán e IsoldaParsifal e os trovadores medievais centroeuropeus e galego-portugueses), amigo de seu de Manuel Murguia: nel vemo-nos reflexados, conxugando ese idela de beleza e ideas-símolos de Rosalia co universo de R. Wagner, no cal cismamos desde o comezo deste atrevido artigo.
            Poderia ser unha moi persoal Rosalia de Castro, wagneriana? Nun claro e amplo sentido estético da vida, si.

 


Ano 1985, artigo “Rosalia de Castro, wagneriana?”, revista Nothung nº 42 (maio-xuño), actualizado en 2018 para Crónicas Wagnerianas na sua versión dixital de documentos a e artigos recuperados, prévio á preparazón do número 14 (2018) e visitando coa miña muller o humilde Pazo da Matanza, nese Padrón onde aínda resoan os sinos de Bastabales...
Versión en castelán (¿Podría ser Rosalía de Castro, wagneriana?), na revista da Associació Wagneriana de Barcelona, Wagneriana nº  19 (época III), marzo 2021, pp. 38-45. Dep. Legal B-31936-2012.


_______________________________________________________________________


UMA INTRODUÇÃO CULTURAL-PAGÃ A ROSALIA DE CASTRO E AOS NOSSOS ANTROPÓLOGOS.



Á memória do nosso fiel Xesus Castro que poderá ler a sua traduçom no Walhalla.


"Árbol duro y altivo, que gustas de escuchar el rumor del Océano y gemir con la brisa marina de la playa en el blanco desierto, ¡yo te amo!, y mi vista reposa con placer en los tibios reflejos que tu copa gallarda iluminan cuando audaz se destaca en el cielo, despidiendo la luz que agoniza, saludando la estrella del véspero. Pero tú, sacra encina del celta, y tú, roble de ramas añosas, sois más bellos con vuestro follaje que si mayo las cumbres festona salpicadas de fresco rocío donde quiebra sus rayos la aurora, y convierte los sotos profundos, en mansión de gloria. Torna, roble, árbol patrio, a dar sombra cariñosa a la escueta montaña donde un tiempo la gaita guerrera alentó de los nuestros las almas y compás hizo al eco monótono del canto materno, del viento y del agua, que en las noches de invierno al infante en su cuna de mimbre arrullaban. Que tan bello apareces, ¡oh roble!, de este suelo en las cumbres gallardas y en las suaves graciosas pendientes donde umbrosas se extienden tus ramas, como en rostro de pálida virgen cabellera ondulante y dorada, que en lluvia de rizos acaricia la frente de nácar. ¡Torna presto a poblar nuestros bosques; y que tornen contigo las hadas que algún tiempo a tu sombra tejieron del héroe gallego las frescas guirnaldas!".


Rosalia de Castro. En las orillas del Sar. Los Robles.




Os temas de claro brado pagão na obra de Rosalia são uns dos argumentos que mais se silenciam da grande autora e poetisa, tam presta sempre a ser estudada por sisudos investigadores e galeguistas chorões. Os motivos de vingança, o falar com as plantas, rios, montanhas e animais, as adorações às brêtemas, às árvores, são uma constante que qualquer leitor atento e sensível não pode deixar correr. E entre as árvores, não se lhe pode deixar escapar a Rosalia, ao sagrado e até agora mesmo, a árvore que vinha a significar um símbolo de pureza e virgindade dos nossos bosques, antes que o eucalipto e o pinheiro, junto com o espalhamento dos pastos dos gandeiros, assassinassem sem o menor cometimento miríadas de hectáreas das nossas igrejas e sítios de culto, os bosques e as árvores: o teixo, a azinheira e o carvalho (a azinheira na Gália, a avelaneira, o serbal, o freixo e a abidueira em Eire, e em todos os países celtas, a árvore funerária por excelência é o teixo) e os bosques de carnutos.
Nos tempos dos celtas, o carvalho era considerado o rei das árvores e o símbolo do deus fálico, do Sol, que para os druidas patriarcais era a fonte de toda vida.
A própria palavra “druida” vem do grego “drus”, que significa carvalho. A verba galesa para druida é “derwydd” que contém a palavra “derw” ou carvalho. Os druidas forom então, literalmente “os homens dos carvalhos”. Eles veneravam ao carvalho por riba das demais árvores e celebravam as suas cerimónias em templos naturais feitos de ramalhos de carvalhos. O escritor romano Plínio di que os druidas se reuniam baixo as pôlas entrecruzadas dos carvalhos somente por amor à árvore. Estes ramalhos chamavam-se “nemeton” ou lugares sagrados, e era ali onde os celtas davam culto aos seus deuses e administravam justiça. Outro escritor romano, Lucano, evidentemente deixou voar a sua imaginação descrevendo estes “templos” druidas como “bosques lúgubres onde os sacerdotes adornavam os troncos das árvores com sangue (coagulada). Nenhum pássaro aninhava ali, nem as bestas tinham as suas madrigueiras. Negros regatos dividiam o chão e espantosos ídolos de horrível aspeito riam na escuridade e eram adorados pola ignorante multitude”. Mentres que os romanos forom tolerantes com as outras religiões das terras que ocuparam, os mesmos ofendiam e maltratavam aos druidas por mor do seu grande poder político entre as tribos celtas.
Historicamente, temos mui poucas informações fidedignas sobre dos ritos druidas. Isto deu lugar a uma considerável especulação romântica quando o druidismo rexurdiu no século XVIII. A esguivia informação que possuímos está baseada nas fontes romanas. Plínio di dos druidas que recolhiam o visgo ("muérdago") que medrava nos carvalhos na sexta noite da lua nova. Um druida com um manto branco subia a árvore e cortava a planta com uma fouce dourada. Logo era deitada em um manto branco e mais tarde se sacrificavam dous touros brancos para o deus do Carvalho, cortando-lhes as gorjas com a fouce ritual. O muérdago era sagrado para os druidas e usavam-no tanto nos rituais mágicos como curativos.
As crenças populares por volta da santidade do carvalho persistem hoje em muitos países celtas. Diz-se que os carvalhos mui velhos e retorcidos, especialmente aqueles partidos por um raio, eram as guaridas das fadas, meigas e demos. De aqui o velho refrão: “cubride-vos com os vossos mantos porque as meigas estão nos velhos carvalhos”. Volteando um a sua capa ou manto de adentro para fora supunha-se que se podia confundir aos duendecinhos e logo estes iam-se a perseguir a alguma outra pessoa. Na Alemanha, o Domingo de Páscoa, a gente nova soía bailar fazendo um círculo (corro) arredor do carvalho mais velho da vila, o que parece ser uma relíquia do velho culto celta. Na Bretanha, os altares (ou capelas) à beira do caminho adicados às santidades femininas cristãs e à Virgem Maria (ambas formas das antigas deusas célticas) eram a miúdo colocados ao carão dos carvalhos ou incluso em ocos dentro do tronco. Dizia-se que se se levava um bolso ou moedeiro, podia-se encher de quartos ao passar por ali. Quizáis for esta a causa pola qual o carvalho era sagrado para o deus romano Júpiter, quem aprovou o acomoramento de riqueza material. Se alguém queria talar um carvalho, tinha que se derramar umha cunca de vinho sobre as suas raízes e soterrar uma moeda de ouro perto dele. A cor dourada era a cor mágico-tradicional do Sol. Despois teria que cortar o carvalho à luz da lua levando um amuleto para se proteger da vingança do espírito do carvalho. Estas precauções som um resto do antigo culto celta às árvores que ainda persiste de alguma maneira nas tradições europeias semi-esquecidas.
O culto ao carvalho estende-se por toda Europa e ainda se podem topar crenças que reflexam a sobrevivência do amor e respeito à árvore em lugares tam distintos Inglaterra, Itália, Grécia e incluso Rússia. Estas crenças, que durante muito tempo forom qualificadas de superstiçom primitiva, hoje em dia estão a serem recuperadas por aqueles que não só estão interessados na protecçom e conservaçom das árvores, senão que também se dedicam à recuperação dos aspeitos mais positivos das crenças espirituais que forom tão importantes na nossa vida espiritual.
Na Galiza, estas crenças existem ainda, assim como carvalhos (Carvalho é um topónimo que significa o alimento dos cervos, e nom deriva da palavra latina Quercus -1-) cujos anos são incontáveis, assim que podemos topá-los relacionados com santuários, ermidas, igrejas, fontes sacras e romarias (2), aos quais podemos acudir para defende-los e beneficiarmo-nos da sua antiga sabedoria. São alguns exemplos o que acontece na Ameixoada, onde se celebra em Maio a festa dos Carvalhos. Até fai pouco nela bendiziam-se os carvalhos com um boneco ou santo de madeira também da mesma madeira. Também em Vila-Martim de Valdeorras, no sítio chamado A Magdalena, há ruínas de uma capela derruída à sombra de um mui velho carvalho de grande corpulência.
De Vicente Risco recolhemos os seguintes e sábios conhecimentos de antropologia cultural galega: “Há alguns consagrados a santos, como o carvalho de Santa Marinha das Águas Santas, do que diziam que sangrava quando o feriam".
Destacam também carvalhos pola sua antiguidade, como o da Mirteira, perto de Ourense(...) Os paisanos têm bem estudada a sombra das árvores: é boa a do carvalho entre outras.
Das propriedades menzinheiras do carvalho: O carvalho cerqueiro que se pom nos lindeiros de certos eidos, cura a sarna ranhando o corpo contra dele. Os carvalhos, em geral, curam as esbrilhaduras e, ademais, o tangaranho e outras doenças dos nenos, passando ó enfermo, bem por entre duas galhas que fagam forquita, bem entre as duas partes do tronco ou de umha pôla que se fende adrede e ata-se despóis para ver si liga, o qual é sinal de que cura, e si nom liga, de que nom.
Em quanto a ritos solares, Murguia recolheu algumhas sobrevivências curiosas. Nas montanhas de Cervantes, quando mugem a vaca, o primeiro leite pom-se numha cunca na ventam que dá face oriente, para que lhe deram os primeiros raios do sol, o qual tem feitio de oferenda.

Théoden


Bibliografia:


ROSALIA DE CASTRO. En las orillas del Sar. Edit. Galáxia. Compostela, 1978.

PUECH, Henri-Charles. Las religiones antiguas. III. Edit. S. XXI, 1984.

Capítulo “La religión de los Celtas”, de LE ROUX, Françoise.


HOWARD, Michael. Num artigo publicado na revista The Scorpion, quem reimprimiu o mesmo com o permiso do periódico dos Amigos Celtas das Árvores titulado “The Sacred Oak of the Celts” no nº6 (Winter/Spring. 1984) Traduzimos caseque integramente o devandito artigo pelo seu interesse.


TABOADA CHIVITE, Jesus. Ritos y creencias gallegas. Ed. Sálvora. 1982.


VVAA. História de Galiza (Vol I). Edit. Akal.1979. Do capítulo adicado a etnografia cultural e espiritual da naçom galega de Vicente Risco.


FRUTOS DE GARCÍA, Pedro de. Leyendas Gallegas II. Edit. T.C.D.1981.

Ano 1983-2003

Autor: Michel Howard

Anotações: Théoden

Tradução: Xesus Castro

Anexo: Um exemplo de narração galega sobre o carvalho.



EL CARBALLO EDUCADO
(Extraído do livro de Pedro de Frutos García)

Xan trabajaba de sol a sol. No podía decirse de el que fuera un dejado de la mano del Señor, pues tenía el dinero suficiente para sacar adelante su casa en la que dejaba cada mañana, al irse a trabajar, mujer y tres hijos.

Ya sus padres le habían legado una buena herencia. No en dinero, pero si en tierras que él se cuidaba de trabajar para que dieran puntualmente buenos frutos con que defenderse. Su mujer, aparte de venderlos en el mercado, era la encargada de cuidar lo cerdos y de ordeñar y alimentar las vacas, con lo que también poseían otra fuente interesante de recursos.
Xan trabajaba de sol a sol. No podía decirse de el que fuera un hombre demasiado simpático, pero tampoco resultaba extremadamente hosco. Lo cierto es que se trataba de una persona muy introvertida, de las que no frecuentan la taberna para libar vino de los alrededores y echar una partida de cartas.
En el aspecto religioso, el labriego tampoco se destacaba de los demás. Iba a misa casi por obligación y ese era el motivo por el que se le podía ver en la iglesia. Creer en Dios si que creía, pero no le consideraba responsable de la buena o la mala suerte de las personas en el mundo. Mas que alabar al Supremo, estimaba el trabajo y, por tal razón nevase, lloviera o estuviese seco, Xan no descuidaba sus quehaceres.
Un buen día, mientras limpiaba unas malezas, encontró un tesoro bajo un carballo. Otro en su lugar hubiera experimentado una gran sensación de alegría y hubiese convidado a todo el pueblo. Xan apenas se inmutó. «Lo que venga, será bien recibido», debió de pensar y se dispuso a levantar el terreno alrededor de aquel ancestral carballo, que había servido para mitigar su cansancio, el de su padre, el de su abuelo y el de otros muchos de sus antepasados.
Por más que cavaba, el tesoro no terminaba por surgir de la tierra y ni el carballo se tambaleaba aunque se cebara en sus raíces, pues ya estaba convencido de que las riquezas estaban bajo aquel tremendo tronco. Tanta rabia le dio que no pudiera con un simple árbol que lo maldijo con toda la rabia de que era capaz. En ese instante, como si fuera cosa de brujería, aquel tronco milenario dejó de escuchar su voz:
«No eres digno de tales riquezas. Perteneces a una familia que debe ser repudiaba, no por su falta de trabajo, sino por su comportamiento. Tú mismo te manifiestas de igual manera. En las última generaciones, tres de sus mujeres debieron ser lapidadas por actos deshonrosos. Adúlteras de los pies a la cabeza.
»En lo referente a los varones, no salen mucho mejor parados. Hace algunos siglos, uno de ellos incautó estas tierras que ahora te pertenecen a otros que eran sus legítimos dueños. Aunque quisieras restituirlos para lavar así las afrentas familiares, no podrías, pues el hambre llevó a ellos y sus descendientes hasta la tumba. Es más, uno de tus tíos, a quien jamás llegaste a conocer y del que nadie fue capaz de hablarte, resultó ser el más famoso y temido bandolero de su época. Afortunadamente fue detenido en El Ferrol hace unos diez años y la Justicia se encargó de que pagara por sus actos.
»Comprende, Xan, que de tu familia sólo se podía confiar en ti y poner el tesoro a tu disposición, pero hoy me has demostrado que tampoco eres digno de él».
Lógicamente, el labrador quiso saber las causas o razones por las que el carballo le privaba de aquellas riquezas. Así que, ni corto ni perezoso, se lo preguntó.
-Muy sencillo, Xan respondió el árbol-. Simplemente, porque no me has dado nunca los buenos días.


(1) Em nota de imprensa do jornal espanhol “La Voz de Galicia” do 19-V-91 aparece a seguinte informaçom: “El catedrático y arqueólogo Luís Monteagudo afirmó, durante una conferencia que pronunció el viernes en el Casino de Carballo, que el nombre de esta localidad procedía del celta, de la unión del término “carba” (ciervo) y “alio” (alimento), por lo que Carballo quiere decir “comida de ciervos”.
La hipótesis expuesta, aseguró Monteagudo, la pudo contrastar en Alemania, cuando se enteró de que tras cazar a estos animales se les pone una rama de roble en la boca, según una antigua tradición centroeuropea.
Refiriéndose a la toponimia de Bergantiños aseguró que provenía de los “brigantes”, los hombres de las montañas.
La intervención de Luis Monteagudo fue seguida por alrededor de 50 personas. Monteagudo García pertenece a la real academia de la historia del “Deutsches Archäologisches Institut” de Berlín y es colaborador para España y Portugal del “Prehistorische Bronzefunde” de Francfort.”

(2)  Antom Fraguas fai-nos umha relação das mais veteranas e veneradas árvores sacras:

-O santuário e Carvalheira de Nossa Senhora do Corpinho, na freguesia de Baia de Losom, em Lalim.

-O Santuário, lugar de romaria, carvalheira de Os Milagres de Amil, na freguesia de Sam Amédio de Amil, em Moranha.

-A igreja-capela , carvalheira e cruzeiro de As Ermidas ou a Virgem das Ermidas, na freguesia de Santiago de Antas, em A Lama (Pontevedra).

-O Santuário, carvalheira e Fonte Santa da Virgem da Escravitude (A Corunha).

-A ermida de Nossa Senhora do Viso (Ourense), onde o dia da romaria a missa celebra-se em um altar protegido pela sombra de um grande carvalho.

-Capela e carvalheira da Nossa Senhora da Mercê da Sainza, freguesia de São João de Rairiz, concelho de Rairiz de Veiga (Ourense).

-Romaria de Santa Marinha das Augas Santas (Ourense), existência de um carvalho milenário, chamado o Carvalho da Santa.

-Satuário de Santos Justo e Pastor em Sam Jorge de Sacos (Pontevedra), topa-se lá uma fonte de águas minerais é uma carvalheira onde se baila.

Tomado da obra: FRAGUAS FRAGUAS, António. Romarias e Santuários, ed. Galaxia (Col. Biblioteca básica da Cultura Galega), 1989.




No hay comentarios:

Publicar un comentario

IMAGINATION / INTRODUCTION IN EDORAS

IMAGINATION / INTRODUCTION IN EDORAS

“¿Por qué nos gustan los cuentos de hadas otra vez y vamos con “El Silmarillion” debajo del brazo? Porque estos libros míticos, que realment...